Definicja błonnika
pokarmowego (włókna pokarmowego) nie jest jednoznaczna. Według Burkitta *
błonnik to "wszystkie polisacharydy oraz lignina, które nie ulegają
strawieniu pod wpływem enzymów trawiennych znajdujących się w ludzkim
przewodzie pokarmowym". Jest to definicja dość teoretyczna. Z punktu
widzenia fizjologii żywienia, błonnik to szereg związków o charakterze
węglowodanów, które występują w produktach żywnościowych pochodzenia
roślinnego. Najwięcej włókna pokarmowego zawierają plewy i okrywy ziarna oraz
zdrewniałe łodygi roślin. Biorąc pod uwagę skład chemiczny, do błonnika zalicza
się takie związki jak: celuloza, hemiceluloza, pektyny, ligniny, gumy. Istnieją
różne rodzaje błonnika, podobnie jak istnieją różne rodzaje komórek roślinnych.
Ponadto jego skład uzależniony jest od innych dodatkowych czynników, takich jak
procesy przetwórcze, jakim są poddawane.
Według Wikipedii definicja błonnika brzmi
następująco:
Błonnik (błonnik pokarmowy, włókno pokarmowe) – kompleks
heterogennych substancji pochodzenia roślinnego, nie ulegająca trawieniu przez
enzymy przewodu pokarmowego człowieka oraz zwierząt monogastrycznych. Jest to
mieszanina substancji o charakterze polisacharydowym (celuloza, hemicelulozy,
pektyny, gumy, śluzy) i niepolisacharydowym (ligniny, kutyny). Odgrywa on ważną
rolę w prawidłowym funkcjonowaniu przewodu pokarmowego.
Jaką więc odgrywa funkcję w
funkcjonowaniu przewodu pokarmowego, skoro zalecane przez WHO jego dzienne
spożycie powinno wynosić minimum 20-40g?
W początkowej fazie badań błonnika uważany on był jako zbędny
balast ze względu na małe wykorzystanie przez organizm. Ale z czasem wyszła na
jaw jego prawdziwa rola, albowiem zdefiniowano jego korzystne oddziaływanie na
organizm.
Błonnik przyczynia się między innymi do:
•
mniejszego wchłaniania
cholesterolu i trójglicerydów;
•
obniżenia ciśnienia
tętniczego krwi;
•
spowolnienia rozkładu
węglowodanów, obniżenia stężenia glukozy we krwi i obniżenia
zapotrzebowania na insulinę;
•
regulacji rytmu wypróżnień -
przyspieszenie perystaltyki jelit i pasażu treści przez przewód pokarmowy,
zwiększenie masy stolca, zapobieganie zaparciu - lignina, celuloza);
•
rozwoju korzystnych bakterii
jelitowych - rola prebiotyczna;
•
zmniejszenia uczucia głodu
(pęcznieje w żołądku - głównie pektyna i celuloza);
•
usuwania z organizmu
substancji szkodliwych - toksyn i metali ciężkich;
•
prewencji nowotworów przewodu
pokarmowego;
•
wiązania jonów sodu.
Odkryto także, że błonnik (w czystej postaci) nie
podwyższa wartości energetycznej posiłku (podobnie jak woda, witaminy,
minerały, kofeina, przyprawy i naturalne aromaty), co ma związek z jego zdolnością do pęcznienia (polisacharydy
i lignina). Spowodowane jest to absorpcją wody, na którą wpływa rozdrobnienie
produktu oraz obróbka cieplna. Posiada on także zdolność do wymiany kationów,
która jest zależna od występowania grup fenolowych (obecnych we frakcji ligninowej)
oraz karboksylowych (obecnych we frakcji pektynowej i hemicelulozowej).
Największą zdolność przejawia frakcja pektynowa składająca się wyłącznie z
kwasów uronowych. Błonnik posiada również właściwości takie jak: tworzenie
żeli, wiązanie kwasów żółciowych i adsorpcja oleju.
Jakie ma właściwości błonnik?
Organizm ludzki pozytywnie reaguje na błonnik. Gdy dostarczamy
organizmowi duże ilości błonnika, to gwarantuje on prawidłowe funkcjonowanie
naszego ustroju przez długi czas. Jego dobroczynne właściwości sprawiają, że
jelita pracują o wiele sprawniej. Błonnik stymuluje jelita i zmusza je do
pracy. Taka poprawa pracy oznacza, że pokarm jest trawiony znacznie szybciej, a
to wpływa przede wszystkim na uregulowanie pracy jelit. Szybsze trawienie
sprawia, że pokarmy nie mają szans na dłuższe zaleganie w organizmie i są
szybko wydalane. Jest to istotny czynnik wpływający na regularność wypróżnień.
Jak to się dzieje? Wytworzone podczas rozkładu błonnika gazy i krótkołańcuchowe kwasy
tłuszczowe mogą działać jak środki osmotycznie czynne i ułatwiać wydalanie mas
kałowych. Prawdopodobnie rozszerzają one także masy kałowe, dzięki detergentom
związanym w gąbczastej strukturze resztkowej włókna np. kwasom żółciowym
oraz tworzą korzystne środowisko dla
rozwoju fizjologicznej flory bakteryjnej jelit usprawniając cykl wypróżnień. Jak
możemy przeczytać w przytoczonej na wstępie Książki J. Kropa: „Długotrwałe
zaleganie resztek pokarmowych w organizmie, a przy tym samym substancji
toksycznych, znacznie pogarsza pracę jelit. Może to grozić nawet ich stanami
zapalnymi! Objawiają się one złym samopoczuciem, ogólnym rozbiciem, bólami
głowy. Często myślimy, że nasz stan zdrowia ma związek ze zmianą pogody,
przeziębieniem, alergiami i innymi problemami, tymczasem to nasze jelita sygnalizują
kłopoty i proszą o pomoc. Dlatego tak ważna jest profilaktyka i dbanie o
jelita, a tym samym prawidłową pracę całego układu pokarmowego”.
Jednym z czynników poprawiających pracę układu pokarmowego jest
oprócz posiadania w układzie odpowiedniej flory bakteryjnej, jest także
przyjmowanie błonnika. Trapiące nas zaparcia pomoże usunąć właśnie błonnik.
Przemiana materii jest bowiem szybka i bezproblemowa. Warto to jednak
zaznaczyć, iż w momencie dostarczania zwiększonych ilości błonnika do
organizmu, niezbędne jest spożywanie zwiększonych ilości płynów, najlepiej
czystej wody. Umożliwia ona bowiem spełnianie roli błonnika.
Nie jest to jedyna pozytywna wartość. Jak wcześniej zostało
wspomniane, błonnik sprzyja wzrostowi ilości niezbędnych bakterii jelitowych co
ma szczególne znaczenie przy łączeniu
się pewnych witamin, a tym samym sprzyja ułatwieniu przebiegu trawienia.
Kolejnym walorem przyjmowania błonnika jest jego właściwość oddziaływania na
właściwy poziom cholesterolu w organizmie. Sprzyja zwiększonemu
wiązaniu i wydalaniu cholesterolu i kwasów żółciowych z kałem, a w
efekcie zmniejsza ich wchłanianie.
Zwiększone wydalanie kwasów żółciowych z kałem powoduje z kolei skierowanie
cholesterolu do puli kwasów żółciowych. W ten sposób zmniejsza się ilość
cholesterolu do lipoprotein, uwalnianych w cyrkulacji żylnej, a tym samym spada
prawdopodobieństwo przesycenia żółci cholesterolem i wystąpienia ryzyka złogów
żółciowych. Błonnik może mieć wpływ na metabolizm trójglicerydów i kwasów
tłuszczowych. Obserwacje w grupie ludzi stosujących dietę bogatobłonnikową
wskazują na zmniejszenie stężenia trójglicerydów w surowicy krwi.
Błonnik z powodzeniem można włączyć podczas stosowania kuracji
odchudzających. Pożywienie nie rafinowane, ze znaczną ilością błonnika, wymaga
lepszego żucia i dlatego ulega dokładniejszemu wymieszaniu w jamie ustnej ze
śliną, a w konsekwencji jest lepiej trawione. Ma również większą objętość, a
tym samym szybciej wywołuje uczucie sytości, chroniąc tym samym przed
nadmiernym przyrostem masy ciała -
oczywiście odnieść to możemy do sytuacji, gdy kontrolujemy odczuwanie
uczucia głodu i nie występują cechy jedzenia kompulsywnego Dodatkowo błonnik
zwiększa objętość treści pokarmowej w jelicie cienkim, dzięki zdolności
wiązania wody i zwiększonym wydzielaniem soków trawiennych. Osoby przyjmujące
bardzo często pokarmy bogate w błonnik czują się najedzone i syte, przez co jedzą
mniej, i tym samym ograniczają
dostarczanie zbędnej energii do organizmu. Nasza waga ma więc szansę widocznie
spaść, a żołądek przyzwyczaić się do przyjmowania mniejszych ilości pożywienia.
Ta cecha jest szczególnie doceniana przez osoby walczące z kilogramami.
Nie ma też przeciwwskazań do przyjmowania błonnika przez osoby
chorujące na cukrzycę, kamicę żołądkową i miażdżycę.
W przypadku cukrzycy obniża poziom insuliny oraz reguluje funkcję
glukozy. Błonnik zmniejsza wydzielanie insuliny poprzez zwalnianie tempa
wchłaniania składników odżywczych po posiłku. Stwierdzono ponadto, że podczas
stosowania diety z dużą zawartością błonnika zwiększa się wrażliwość na
insulinę, a masa ciała ulega zmniejszeniu. Z kolei duże stężenie insuliny,
związane z dietą o małej zawartości błonnika, może sprzyjać nadmiernemu
przyrostowi masy ciała. Mechanizm tego działania polega na zmianie w fizjologii
tkanki tłuszczowej, zmianie szlaków metabolicznych z utleniania na gromadzenie
substancji zapasowych oraz zwiększeniu apetytu.
Właściwa dieta w obu tych chorobach jest kluczem do dalszego
rozwoju dolegliwości. Dlatego też dieta wysoko błonnikowa polecana jest przez
lekarzy, jako ta najzdrowsza i najkorzystniejsza przy wielu problemach
zdrowotnych.
Przyjmowanie błonnika zalecane jest w kamicy żołądkowej ma
znaczenie głównie łagodzące, nie obciążające dodatkowo tego organu.
Stosowanie błonnika nie jest szkodliwe i mogą go przyjmować niemal
wszyscy. Niemniej istnieją osoby, które powinny się go wystrzegać. Jego
specyficzne właściwości mające wpływ na pracę żołądka i jelit, to właśnie osoby
mające problemy z tymi organami, jak również cierpiących z powodu zapalenia
dróg żółciowych, dwunastnicy trzustki czy przewodu pokarmowego, powinny zawsze
decyzję o stosowaniu błonnika podjąć po zapoznaniu się z opinią lekarza. Unikać
go powinny także osoby chorujące na wrzody żołądka i choroby zakaźne. Kolejnym
przeciwwskazaniem do stosowania błonnika jest również przyjmowanie wielu innych
leków. Błonnik wpływa bowiem na to, że substancje odżywcze i leki mogą zostać
związane, a to z kolei prowadzi do znacznego ograniczenia składników
pokarmowych.
Dla kobiet w ciąży i karmiących błonnik jest absolutnie
niewskazany. Przed każdą chęcią skorzystania z działania błonnika, należy
zapoznać się z zaleceniami dostarczonymi z produktem. Bo to, co jednemu może
pomóc, dla innych może być naprawdę szkodliwe. Tak samo jest z błonnikiem, nie
zawsze może być odpowiedni dla konkretnej osoby.
Warto pamiętać, że błonnik może spowodować różne dolegliwości
uboczne - takie jak choćby biegunki – gdy zostanie przedawkowany. Dlatego
stosujmy go jako środek wspomagający w połączeniu z zastosowaniem odpowiedniej
diety. Błonnik należy przyjmować kilka razy w mniejszych porcjach, zamiast
jednej dużej. Pamiętać przy tym trzeba, żeby każdą dawkę popijać dużą ilością
płynów. Ma to wpływ dla łatwiejszego
wydalenia pozostałych resztek pokarmu. I jak we wszystkim, tak i tu
podstawową zasada jest umiar i racjonalność.
Przy spożywaniu produktów bogatych w błonnik należy jednak pamiętać o kilku zasadach
( za dr n. med. Anitą Witor ze Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach):
• Nie należy przyjmować preparatów błonnika równocześnie z lekami
lub suplementami żywieniowymi (np. z witaminami czy składnikami mineralnymi),
ponieważ można w ten sposób zaburzyć proces ich wchłaniania.
• Nie powinno spożywać się otrąb pszennych bez jednoczesnego
podawania odpowiedniej ilości płynów - może to nasilić zaparcia.
• Należy pamiętać, że długotrwałe stosowanie diety
bogatoresztkowej może doprowadzić do zubożenia organizmu w takie składniki
mineralne jak cynk, żelazo oraz wapń. Zalecane jest zwiększenie podaży wapnia u
tych osób o 10%.
Bogate źródła błonnika:
To przede wszystkim w surowe warzywa i owoce. Duże jego ilości znajdziemy w pieczywie
razowym żytnim. W naszym menu
musimy uwzględnić wyroby wykonane z mąki z niskiego przemiału, kaszę jęczmienną
i gryczaną, niełuskany ryż. Zalecane jest także spożywanie płatków zbożowych,
musli (naturalne, nie słodzone, nie wzbogacane) i produktów z wszelkimi
otrębami. Bogactwo błonnika wykazują wszystkie rośliny strączkowe a w
szczególności fasola i groch, wszystkie rodzaje kapusty, rośliny korzeniowe,
kalafior, rzepa. Najważniejszą zasadą, jaką należy się kierować podczas wyboru
warzyw i owoców jest możliwość skonsumowania go wraz ze skórką i jeżeli zawiera
jadalne pestki to wraz z nimi. Przykładem takich owoców są maliny, jeżyny,
porzeczki. Również owoce i warzywa suszone wykazują dużą zawartość błonnika. Ma
to ogromne znaczenie w okresach, gdy świeżych owoców brakuje na ryku. Zalecane
są w takiej diecie suszone śliwki i morele, orzechy, ale także popularne jabłka
czy cytryny, dostępne przez cały rok. W naturalnych produktach możemy przebierać do woli. Nie musimy
mieć w zasadzie żadnej specjalistycznej wiedzy, ani ogromnych nakładów
finansowych, by sporządzać nasze menu z dużą zawartością błonnika. Natomiast
trzeba unikać spożywania zbyt dużych ilości produktów pochodzenia zwierzęcego
takich jak :mięso i naturalne przetwory, ryby, mleko i naturalne przetwory,
jaja, a także alkohole, masło, oleje i pozostałe produkty tłuszczowe nie
zawierają błonnika pokarmowego.
Zawsze musimy zastosować się do wytycznych, jakie niesie za sobą
przyjmowanie błonnika. Nie jest to
bardziej niż niejedna dieta cud, a nawet jest prostsze. Warto do naszej diety
wprowadzić produkty bogate w błonnik, oraz uzupełnić ją także suplementami.
Przetworzone i zmodyfikowane produkty żywnościowe dostarczają nam coraz mniej
enzymów, makro i mikro elementów, składników odżywczych, w tym właśnie
błonnika. Dlatego mało realne bowiem jest, byśmy byli w stanie dostarczyć
naszemu organizmowi błonnik w dostatecznej ilości wyłącznie w samych tylko
produktach żywnościowych. Dlatego należy ją uzupełniać suplementami diety.
Produktami, w których znajdziemy duże jego ilości są:
• warzywa: zielony groszek, fasola, seler, marchew, kapusta,
kukurydza, soja, suszone warzywa strączkowe, ziemniaki
• owoce: jeżyny, porzeczki, maliny, rodzynki, morele, figi i
śliwki suszone
• orzechy i nasiona: wszystkie orzechy, migdały, ziarna maku, lnu,
słonecznika
• produkty zbożowe: mąka pełnoziarnista, płatki owsiane, kiełki
zbóż, kasze, ryż, pieczona żywność z pełnych ziaren, otręby spożywcze.
Na koniec przedstawiamy produkty i szacunkową*** zawartość w nich
błonnika:
Kasza jaglana 3,2g
Kasza jęczmienna perłowa 6,2g
Kasza jęczmienna pęczak 5,4g
Kasza gryczana 5,9g
Kasza manna 2,5g
Ryż biały 2,4g
Ryż brązowy 8,7g
Makaron bezjajeczny 2,7g
Makaron dwujajeczny 2,6g
Makaron czterojajeczny 2,8g
Sok ananasowy 0,1g
Sok cytrynowy 0,1g
Sok grejpfrutowy 0,1g
Sok marchwiowy 1,3g
Sok marchwiowo-jabłkowy 2,2g
Sok
marchwiowo-jabłkowo-pomarańczowy 1,9g
Sok marchwiowo-pomarańczowy 1,7g
Sok pomarańczowy 0,1g
Sok pomidorowy 0,4g
Sok wielowarzywny 1,2g
Sok z czarnej porzeczki 0,1g
Agrest 3g
Ananas 1,2g
Arbuz 0,3g
Banany 1,7g
Borówki 1,1g
Brzoskwinia 1,9g
Cytryna 2g
Czarne jagody 3,2g
Czereśnie 1,3g
Daktyle 8,7g
Figi 2,5g
Grejfrut 1,9g
Gruszka 2,1g
Jabłko 2g
Jeżyny 7,3g
Kiwi 2,1g
Maliny 6,7g
Mandarynki 1,9g
Mango 1,5g
Marakuja 15,9g
Morele 1,7g
Morwy 1,7g
Nektarynki 1,2g
Papaja 1,8g
Pomarańcza 1,9g
Porzeczki białe 6,4g
Porzeczki czarne 7,9g
Porzeczki czerwone 7,7g
Poziomki 2g
Renklody 2,6g
Śliwki 1,6g
Truskawki 1,8g
Winogrona 1.5g
Wiśnie 3g
Żurawiny 4,6g
Suszone banany 6,4g
Suszone brzoskwinie 14,3g
Suszone daktyle 8,7g
Suszone figi 12,9g
Suszone jabłka 10,3g
Suszone morele 10,3g
Suszone rodzynki korynckie 6,5g
Suszone rodzynki sułtańskie 7g
Suszone rodzynki zwykłe 6,8g
Suszone śliwki bez pestki 16,1g
Suszone śliwki z pestką 9,4g
Dynia 1,9g
Kasztany jadalne (marony) 6,8g
Mak 20,5g
Migdały 12,9g
Orzechy arachidowe 7,3g
Orzechy kokosowe świeże
(miąższ) 13,6g
Orzechy kokosowe suszone
(miąższ) 23,5g
Orzechy laskowe 8,9g
Orzechy nerkowca 1,5g
Orzechy pekan 2,3g
Orzechy pistacjowe 6,1g
Orzechy włoskie 6,5g
Orzeszki ziemne 8,1g
Sezam 9,1g
Słonecznik 6g
Wiórki kokosowe 21,1g
Bułki grahamki 5,4g
Bułki kajzerki 2,1g
Bułki maślane 2g
Bułki pszenne zwykłe 2,1g
Bułki wrocławskie 2g
Chałka 2g
Chleb graham 5g
Chleb baltonowski 4,7g
Chleb chrupki 6g
Chleb mazowiecki 4,6g
Chleb praski 4,7g
Chleb pumpernikiel 6,4g
Chleb wiejski 4,7g
Chleb zwykły 4,9g
Chleb żytni jasny 4,7g
Chleb żytni pełnoziarnisty 6,1g
Chleb żytni razowy 5,9g
Chleb żytni razowy na miodzie 5,4g
Chleb żytni razowy z soją i
słonecznikiem 6,5g
Chleb żytni staropolski 5,3g
Pieczywo tostowe 2,1g
Rogale maślane 2g
Bułka tarta 6,1g
Chrupki kukurydziane 7,6g
Kiełki pszenne 4g
Mąka pszenna typ 500 2,6g
Musli owocowe 8g
Musli z rodzynkami i
orzechami 9,7g
Otręby pszenne 42,4g
Płatki jęczmienne 9,6g
Płatki kukurydziane 6,6g
Płatki owsiane 6,9g
Płatki pszenne 10,1g
Płatki żytnie 11,6g
Ryż preparowany 5g
Ananas w syropie 1g
Brzoskwinie w syropie 0,9g
Dżem owocowy niskosłodzony 0,8g
Dżem owocowy wyskosłodzony 0,9g
Powidła śliwkowe 1,8g
Fasolka szparagowa cięta
konserwowa 2,4g
Fasolka flageolet konserwowa 6,7g
Frytki ziemniaczane 2,9g
Groszek zielony konserwowy 5,7g
Ketchup 3,2g
Kiszona kapusta 2,1g
Koncentrat pomidorowy 30% 2,8g
Kukurydza konserwowa 3,9g
Ogórek kiszony 0,5g
Papryka czerwona konserwowa 1,8g
Pędy bambusa konserwowe 1,4g
Popcorn 10g
Babka biszkoptowa 0,9g
Baton Bounty 5,4g
Baton Kit Kat 1,9g
Baton Mars 1g
Baton MilkyWay 0,5g
Baton Snickers 2,9g
Baton Twix 1g
Chipsy bekonowe 8,7g
Chipsy paprykowe 8,4g
Ciasto drożdżowe 1,6g
Czekolada deserowa 1,4g
Czekolada gorzka 1,7g
Czekolada mleczna 0,7g
Czekolada mleczna z orzechami 0,4g
Czekolada nadziewana 0,3g
Delicje szampańskie 0,7g
Eklery z bitą śmietaną 0,5g
Herbatniki 1,3g
Jagodzianki 2,1g
Kakao proszek 5,7g
Keks bakaliowy 3,6g
Markizy 1,2g
Paluszki 1g
Pierniczki w czekoladzie 2g
Piernik z bakaliami 2,7g
Ptysie z bitą śmietaną 0,3g
Sernik z rodzynkami 0,8g
Wafle nadziewane 1,2g
Awokado 6,7g
Bakłażany 3,3g
Botwina 4,4g
Bób 5,8g
Brokuły 2,5g
Brukselka 5,4g
Buraki 2,2g
Cebula 1,7g
Chrzan 7,3g
Cukinia 1g
Cykoria 1g
Czosnek 4,1g
Dynia 2,8g
Endywia 2,2g
Fasola szparagowa 3,9g
Groszek zielony 6g
Jarmuż 2g
Kabaczek 1,1g
Kalafior 2,4g
Kalarepa 2,2g
Kapusta biała 2,5g
Kapusta czerwona 2,5g
Kapusta pekińska 1,9g
Kapusta włoska 2,6g
Karczochy 5,4g
Koper ogrodowy 6,1g
Kukurydza 2,4g
Lucerna kiełki 2,4g
Marchew 3,6g
Ogórek 0,5g
Papryka 2g
Pasternak 4g
Pędy bambusa 2,2g
Pieczarka 2g
Pietruszka korzeń 4,9g
Pietruszka liście 4,2g
Pomidor 1,2g
Por 2,7g
Rabarbar 3,2g
Rzepa 3,5g
Rzeżucha 3,3g
Rzodkiewka 2,5g
Sałata 1,4g
Seler korzeń 4,9g
Seler liście 1,8g
Soczewica kiełki 3g
Soja kiełki 2,6g
Szczaw 2,6g
Szczypiorek 2,5g
Szparagi 1,5g
Szpinak 2,6g
Ziemniaki 1,5g
Fasola azuki 4,3g
Fasola biała 15,7g
Fasola czerwona 25g
Fasola pstra 4,3g
Groch 15g
Soczewica czerwona 8,9g
Soja 15,7g
* Denis Parsons Burkitt – brytyjski chirurg, zbadał
pożywienie Afrykanów i stwierdził, iż jadają oni dziennie ok 27 g błonnika,
podczas gdy Europejczycy spożywali zaledwie 6,4 g błonnika dziennie. Na
podstawie własnych obserwacji wysunął hipotezę, że zwiększona ilość błonnika
jest odpowiedzialna za mniejszą zapadalność na raka jelita grubego
**Duże rozbieżności w podawanych przez różnych autorów zawartościach błonnika pokarmowego w tych samych surowcach są spowodowane nie tylko zmiennością materiału roślinnego, ale także stosowaniem różnych metod oznaczania.
***Zawartość błonnika w 100
gramach lub 100 mililitrach produktu.
Bennett W.
G., Cerda J. J. - Korzyści spożywania
błonnika. Medycyna po dyplomie 1997 vol. 5/nr 6
Hasik J.,
Bartnikowska E. - Włókno roślinne w żywieniu człowieka. PZWL Warszawa 1987
Jarosz M.,
Dzieniszewski J. – Zaparcia. Porady lekarzy i dietetyków. PZWL 2009
Ryżko J. -
Zaparcia stolca u dzieci - postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne.
Standardy medyczne 1999, 1
Ryżko J. –
Biegunki i zaparcia, PZWL 2008
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz